Alchemie

As above, so below – Tabula smaragdina

The tasks above are as the flasks below, saith the emerald canticle of Hermes – James Joyce, Finnegans Wake

Which came first, the phoenix or the flame? - J.K. Rowling, Harry Potter and the Deathly Hallows

Heeft u ooit ‘au bain-marie’ gekookt? Dan heeft u, hoewel waarschijnlijk onbewust, een beetje alchemie bedreven. Als je iets ‘Au bain-marie’ kookt laat je een pan met gerechten in een waterbad geleidelijk warm worden, tot tegen het kookpunt aan. De naam verwijst naar Maria de jodin of Maria de profetes, die aan het begin van onze jaartelling zou hebben geleefd in Alexandrië en de eerste westerse alchemist wordt genoemd. Het moet worden gezegd dat het beoefenen van alchemie daarna voornamelijk aan mannen voorbehouden leek te zijn. In de 16e en 17e eeuw bv. stonden alchemisten bekend als de ‘zonen van Hermes’ (hoewel er ook wel wat dochters rondliepen…).  

Als verzamelgebied is de alchemie dan ook nauw verbonden met een ander hoofdverzamelgebied van de BPH, de Hermetica. Hoewel het veranderen van lood in goud ook tegenwoordig nog een voor de hand liggende associatie is wanneer je iemand vraagt wat die zich bij alchemie zoal voorstelt, was alchemie tot in de 17e eeuw een echte natuurwetenschap. Alchemisten geloofden dat God geheimen in zijn schepping had gelegd die zij konden ontdekken door de natuur te onderzoeken. Ze beproefden de wetten van de natuur door de krachten die werkzaam waren in de kosmos na te bootsen in de kolven. Ze geloofden dat de processen die ze waarnamen in de kolven in het laboratorium dezelfde waren als de processen die plaats vonden in de natuur. Als er maar genoeg tijd mee gemoeid was, zouden de onrijpe of onzuivere metalen zich vanzelf ontwikkelen tot goud, het hoogste metaal – hierop is het idee gebaseerd dat alchemisten lood in goud probeerden te veranderen. Om dat natuurlijke process te versnellen, onderbrak de alchemist de ‘zwangerschap’ van de aarde om die onrijpe vrucht op kunstmatige manier, in het laboratorium, tot volle wasdom te brengen.

Een van de gravures in Michael Maiers vermaarde alchemistische emblemenbundel Atalanta fugiens verbeeldt een regel uit de al even vermaarde Smaragden Tafel die toegeschreven werd aan Hermes Trismegistus: ‘De aarde is zijn voedster’. ‘Zijn’ slaat hier op de Steen der Wijzen, het hoogste doel dat bereikt kon worden in de alchemie. De Steen der Wijzen was ook het universele medicijn, dat de mensheid van alle ziektes kon genezen. Het gros van de alchemisten die in het laboratorium door destillatie of calcinatie verkregen medicijnen vervaardigden hadden als drijfveer dat ze ‘hun naasten oprecht wilden helpen’, zoals een bekende Nederlandse alchemist, Theodor Kerckring, die overigens goed bekend was met Spinoza, het stelde. Gods schepping doorzoeken in dienst van de mensheid is daarom een betere omschrijving van alchemie dan de ongrijpbare zoektocht naar goud.